Kalandar Günü Şiiri - Süleyman Muamma

Bir Trabzon manisinde geçen “Bekarlar neler çeker, Kalandar sovuğunda! ” sözlerinden kışın en soğuk günkerine denk gelen Kalandar ayını (Ocak) köylülerin pek dışarı çıkmadan evlerinde aileleriyle birlikte geçirdiğini anlayabiliriz. Kalandar kelimesi Trabzon’da Yılbaşı gününe (13 Ocak/24 Aralık) ve bugünün gecesinde yapılan eğlenceler ve mahalli takvimde yılın ilk ayına verilen isimdir. Anadolu’da ve Trabzon dışındaki Karadeniz illerinin mahalli takvimlerinde, Ocak ayı için yaygın olarak zemheri terimi kullanılır, aynı gece benzer eğlenceler yapılmakla birlikte Kalandar gecesi gezmelerinde oynanılan seyirlik köy tiyatroları için (Karakoncoloz ya da momoyer oyunları) Rumca yerine farklı bir terminoloji kullanılırdı. Kalandar geceleri, köyün genç ve çocukları, kemençe (bazı köylerde tulum ya da şimşir kaval) eşliğinde horonlar oynayarak toplanır, köydeki tüm evleri tek tek gezerler koliva [1], fındık, meyva, ceviz vs. toplarlardı. Evlerin önüne gelen çocuklar yine köyden köye de-ğişen ama ana teması benzer bir Kalandar tekerlemesi söyler karakoncoloz oyunu adı verilen bir seyirlik oyun oynardı. Bu sırada tek tanrılı dinler öncesinden kalıntısı olan pek çok ritüel gerçekleştirilir özellikle bereket kültü ile ilgili çeşitli tekerlemeler söylenirdi.

“Kalandar gecesi devlet bacası
Tasımı dolduran cennet hocası
Doldurtmayan cehennem hocası
Üstte erkeği altta dişi”

Kalandar gecesi gezmelerinin en önemli özelliği çocuklardan birisinin karakoncolos kılığına girmesi idi. Yüzü kazanın altından alınan maniya[3] ile siyaha boyanan, üzerine postlar giyerek ayıya benzetilen, beline koyun ya da inek çanları [4] takan, elinde değnek taşıyan bir genç bu kılığa sokulmakta bir kemençeci ve çocukların söylediği tekerlemeler eşliğinde kapı kapı dolaşarak evlerden yiyecek toplamkataydı. Bazı köylerde oyuncu kadrosuna kadın kılığına sokulmuş bir erkek (gelin) , şeytan (ateşçi) , doktor, damat [5](kizir) , ağa, ihtiyar[6], deve (birkaç oyuncu tarafından oluşturulurdu) eklenirdi.

Çarşıbaşı ilçesinde ise bir değneğin ucuna bağlanan bir torba [7] ev kapısından içeri uzatılarak:

“Gece geldim kapınız
Selam verdim Yapınıza
Selamımı almazsanız
Daha gelmem yapınıza (Çarşıbaşı)
Ya da (oyunda karakoncolos yerine deve kullanılıyorsa istekler biraz abartılırdı)

Galandariya Farfariya
Gèt kilara Gel gapiya
Vèr deviye
Pestilden, tuţ dan
Almadan, armutţ an
Şekerden, çaydan
Külekteki yağdan
Bulğurdan, yarmadan
ğavurmadan, ğıymadan
Dahasını saymadan
Vèr babam (ağam, Bacım, Nenem) Ver! (Gümüşhane)
tekerlemesini söylenir, ev sahibinin torbayı doldurması beklenirdi.

Kalandar eğlenceleri adı aynı olmamakla birlikte Ordu, Giresun, Rize ve Gümüşhane’de de aşağı yukarı aynı şekilde gerçekleşmekteydi. Çoğunlukla toplanan yiyecekler pişirilip yenilirdi [8]. Büyük köylerde her mahalle kendi kalandar grubunu oluşturur, torbasını yiyeceklerle dolduruken bir yandan da komşu mahallelerin kumpanyalarının torbasını kapıp kaçma mücadelesi verilirdi. Bölgedeki Hristiyan Rumlar ise kalandarı eğlenceden öte (noel dolayısıyla) dini bir atmosfere büründürmüşlerse de tekerleme ve türkülerin sözleri Anadolu’da, Yunanistan’da hatta aşağıda derlenmiş örnekte olduğu gibi Kırım’da da aşağı yukarı aynıydı...

1. Rumca “Haşlanmış mısır”. Aynı zamanda bir çeşit helvanında adıdır.
2. Karakoncolos (dağ adamı, yaban adamı, koncoloz)
3. Rumca “is”
4. Kelek ya da hohor denilir
5. Sürmene’de “efe” Rumca “ergenlik çağına gelmiş delikanlı”
6. Kocaman’da denilirdi
7. Bazı yörelerde çanta da kullanırdı. Sopanın üzerine ziller takılması da adettendi.
8. Bazı yöreler de ise Örneğin Ordu Mesudiye’de toplanan erzak satılır ve paralar eğlenceye iştirak edenler arasında paylanırdı.